اوقات شرعی

وسایل و ابزار خوشنویسی عبارتند از :قلم، قلمدان، قلمتراش، قط زن، دوات (شامل لیقه و مرکب) ، آلات به هم زدن لیقه و مرکب که سر آن پهن و دسته اش مخروطی و از جنس آبنوس است،قاشق مخصوص آب ریختن در دوات که به وسیله آن به اندازه ی لازم آب در دوات می ریزند ، البته آب مقطر یا جوشیده سرد شده از آب معمولی بهتر است ، و بهتر از آن گلاب یا آب ریحان یا آب مازو است (مازو برجستگی های کروی شکلی است که تحت اثر گزش حشره مخصوصی بر روی جوانه های درخت بلوط مازو ایجاد می شود، این برجستگی ها حاوی شیره درخت مزبور است که به نام مازو مرسوم است. در ترکیب مازو 60- 70% تانن وجود دارد ، به علاوه مقدار کمی اسید کالیک و اسید آلاژیک و مقداری مواد گلوسیدی و آمیدون. در صنعت، از مازو جهت تهیه ی مرکب سیاه و رنگ کردن پارچه ها و نیز در چرم سازی استفاده می شود.) که بر خلاف آن مرکب را تباه و فاسد نمی کند. سنگ رومی یا حجازی و غیره برای تیز کردن قلمتراش، خاک بیز (الک کوچک) یا ظرفی که شن و ماسه نرم در آن می ریخته اند.

پوشیده نماند که استادان پیشین پس از تراشیدن قلم ، پشت قلم را خاک می مالیده اند تا لغزندگی و چربی آن از بین برود و مرکب به یک طرف قلم جمع نشود که خط را خراب کند و همچنین گاهی روی نوشته هایی که می خواستند زودتر بخشکد، خاک بیخته ی مخصوصی می ریخته اند که این کار اکنون معمول نیست.

سلطانعلی مشهدی گوید:

کاتبا چون قلـــم تراشیـدی خاک بر پشت خـامه مـالیـدی

آن قلم را به نقطه تجربه کن بشنو این حرف نو زپیر کُهن

از قلم نقطه چـون درست آید خوشنــویسـی اگر کُنــی شاید

و گویا خاک مالیدن به پشت قلم، خاص قلم ریز بوده است؛ زیرا قلم ِ ریز مانند درشت ، پشت برداری نمی شود.از دیگر ابزار خوشنویسی: پارچه ای دو رویه و رنگین از پشم یا حریر است که کاتب پس از فراغ از نوشتن، دم قلم را بدان پاک کند تا مرکب به قلم نماند و خشک شود.

یازدهممِسطَره یا مِسطر است: وسیله ای جهت تعیین سطرها و حدود متن صفحه ی کتاب که سابقاً صفحه ای از چند لایه ی کاغذ یا مقوا به هر اندازه که می خواستند تهیه می کردند و نخهای تابیده را به فاصله های منظم بر روی آن می دوانیده، محکم می بستند و آن صفحه را زیر کاغذ گذاشته، با انگشتان بروی نخ ها فشارمی آوردند تا اثری از نخ ها به جا ماند و خطوط مستقیم سطرها معین شود. امروز به جای آن، صفحه مقوایی را به اندازه ی مطلوب خط کشی کرده، زیر صفحه کاغذ می گذارند و از روی خط هایی که از زیر پیداست سطرها را راست و میزان می نگارند.

دوازدهم،زیردستی یا زیر مشق: که باید رویه اش صاف و نرم و ملایم باشد و لغزان و لرزان نباشد و میانگین سخت و سست و کلفت و نازک را برگزیند، از جنس مقوا یا چرم و غیره. همچنین باید در طول و عرض نیز معتدل باشد. و گفته اند بهتر آن است که دو چرم منفصل را بر روی هم گذاشته، دو گوشه ی آن که جانب چپ است به چند بخیه محکم سازند تا چنان که خواهند به کار آید و آن دو قطعه چرم اگر از بـُـلغار باشد که دانه و موجش را برطرف کرده باشند، بهتر و پسندیده تر است.

سیزدهم،کاغذ: که باید ملایم و صاف و مساعد با کار کتابت باشد، و خشن و ناصاف و لغزنده نباشد و اگر رنگ آن کاهی یا کرمی روشن باشد بهتر خواهد بود؛ کاغذ زبر الیاف ریز نوک قلم را می ساید و آن را ناهموار می سازد، و نوشتن بر کاغذهای لغزان و شیشه ای مانند (گلاسه) از اختیار و تسلط نویسنده می کاهد، ولی نوع میانه و نیم شفاف آن موافق و مناسب است.

تذکر: معمولاً برای سهولت حمل و نقل، قلم های لازم، قلمتراش ظریف، قط زن، قاشق، سنگ کوچک و سر قلمدانی را که دوات مرکب بود، با قیچی ظریفی جهت چیدن کاغذ، در قلمدان قرار می دادند تا این لوازم یک جا و در محفظه ای در اختیار نویسنده قرار بگیرد.

به غیر از وسایلی که نام برده شد ابزار فرعی دیگری نیز در کار کتابت استفاده می شود و آن،دو خط کش مدرّج کوچک و بزرگ و گونیا است و برای کتیبه نویسی چند گونیاست و خط کش (T) به همراهچند مداد سیاه و قرمز، و انواع کاغذها و شمیزها(مقواها) لازم است.

بعضی از استادان پیشین، خود، مرکب دلخواه را از مشکی و رنگ های مختلف می ساخته و کاغذها را برای این که قابل نوشتن شود آهار داده، مهره می زدند و وسایل و لوازم و کارهای کتابت را خود متعهد می شده اند ؛ از قبیل تهیه سطر و جدول کشی، تذهیب، زرافشانی، رنگ آمیزی کاغذ حتی تجلید و صحافی و غیره. ولی در این عصر چون انجام این امور مستلزم صرف دقت بسیار و خارج از وقت و حوصله، و موجب زحمت و مشقت است، کمتر کسی به این امور توجه می کند و کارخانه های کاغذ سازی و غیره و صحافی با ماشین تأمین نیازمی کنند. لکن چون دانستن این امور خالی از فایده نیست، در آینده پاره ای از آنها را بدانگونه که سابقین یاد کرده اند شرح خواهیم داد